Emeritus hoogleraar Onderwijskunde Fred Korthagen: 'Reflectie levert meer flow in je werk op'

Dat reflecteren heel belangrijk is, weet Fred Korthagen als geen ander. De emeritus hoogleraar Onderwijskunde van de Universiteit Utrecht – gespecialiseerd in opleiding en coaching - is bekend geworden door zijn reflectiemodel. Dit model wordt in bijna alle lerarenopleidingen in Nederland gebruikt. Samen met Ellen Nuijten schreef hij dit jaar het boek De kracht van reflectie. Ook gaf hij tijdens de NOBCO Maand van Zelfreflectie een workshop over ‘Reflecteren als coach – hoe doe je dat nu echt goed?’

Tekst: Lisa Petersen, beeld: Nadine Maas

Wat houdt reflectie eigenlijk in?
“De eenvoudigste manier om reflectie te omschrijven is: ‘Stilstaan bij ervaringen met de bedoeling tot beter handelen te komen.’ Toch schuilt er in die eenvoudige formulering ook een gevaar: als je te snel gericht bent op de vraag wat je (beter) moet doen (gedragsgerichte reflectie), dan ontstaat er een oppervlakkige manier van reflecteren. Het is belangrijk om eerst de vraag te stellen: wat was er essentieel in de situatie? Wat maakte dat er gebeurde wat er gebeurde? Dat leidt tot betekenisgerichte reflectie en helpt om in veel verschillende situaties sneller te doorzien wat de onderliggende fenomenen zijn en waar de diepere oorzaken liggen van de processen die zich afspelen. Een ander gevaar is het te eenzijdig gericht zijn op ‘denken’. Een goede reflectie omvat ook de gevoelens en behoeften of idealen (voelen en willen) die een rol spelen bij het handelen in de situatie, zowel bij degene die handelt als bij de ander(en) die betrokken zijn of waren in de situatie. Door dat bredere perspectief komen andere zaken naar boven dan bij een te cognitief georiënteerde vorm van reflectie.”

U heeft een speciaal reflectiemodel ontwikkeld. Hoe werkt dit model in de praktijk?
“Mijn reflectiemodel omvat vijf stappen: (1) de situatie die je ervaart en waarin je handelt; (2) terugblikken, waarbij het dus gaat om denken, voelen, willen en doen
van jezelf en de ander(en); zo kom je tot bewustwording van essentiële aspecten (3); pas daarna is het goed om over alternatieven na te denken (4), waarna je die (5)
kunt uitproberen in een nieuwe situatie. In de praktijk geven deze stappen houvast. Bij elke stap horen nadere richtlijnen en concrete vragen die jezelf kunt stellen.”

Wat maakt het zo’n succesvol model?
“Dit model publiceerde ik in 1982, dus al bijna 40 jaar geleden. Dat het nog steeds volop gebruikt wordt in opleidingen, en niet alleen in Nederland, komt denk ik doordat iedereen vindt dat reflecteren belangrijk is. Maar lange tijd bleef reflectie een wat ongrijpbaar begrip. Het model maakt het concreet; het laat zien welke stappen je kunt doorlopen. De kracht van het reflectiemodel is volgens mij de eenvoud ervan: iedereen begrijpt deze stappen meteen. Tegelijkertijd brengt het model ook diepgang in de reflectie en houdt het je scherp: sla ik geen stappen over? Waar besteed ik gewoonlijk de meeste aandacht aan en waaraan minder? Sommige mensen zijn snel geneigd om van stap 2 naar stap 4 te schieten en stap 3 over te slaan. Anderen blijven lang in stap 2 of 3 hangen en komen niet tot alternatieven en nieuw gedrag (stap 4 en 5).”

Wat is de achterliggende gedachte van dit model?
“Het model is bedoeld als hulpmiddel, niet als keurslijf. In sommige opleidingen moeten studenten alsmaar reflectieverslagen schrijven aan de hand van een lange
rij standaardvragen. Dat roept uiteraard weerstand op. Het gaat erom af en toe tijd te nemen voor een diepere reflectie. Niet omdat het moet, maar omdat je jezelf wilt
ontwikkelen. Het model kan dan een stimulans zijn om de juiste vragen aan jezelf te stellen. Voor coaches is er een dubbele opbrengst: het model helpt je in je eigen ontwikkeling en het helpt om anderen te ondersteunen bij systematische reflectie. Je kunt de mensen die je coacht ook leren om het model zelf bewust toe te passen.”

Veel mensen denken misschien: reflecteren, moet ik daar echt een model voor gebruiken? Ik denk de hele dag al na over wat ik goed of fout heb gedaan en wat ik anders had kunnen doen. Wat zou u tegen die mensen willen zeggen?
“Ik zou zeggen: prachtig! Dat is een basishouding van professionals. Tegelijkertijd zien we dat mensen gewoontepatronen hebben in hun manier van reflecteren
die niet altijd effectief zijn, maar waarvan ze zich niet bewust zijn (bijvoorbeeld een focus op problemen) Onderzoek laat zien dat je juist veel leert van reflectie
op positieve ervaringen. Die brengen je dichterbij jouzelf als persoon, bij je beroepsidentiteit. Het is daarom belangrijk om te reflecteren op je eigen manier van reflecteren. Dat heet meta-reflectie en daar heb je een kader bij nodig waaraan je je kunt spiegelen, zoals het reflectiemodel. In ons boek De kracht van reflectie bieden we nog meer kaders, oefeningen en inspirerende reflectie-activiteiten aan. Ook voor reflectie in groepen.”

‘Reflecteer op je eigen manier van reflecteren’

Waarom is het zo belangrijk om te reflecteren?
“Onderzoek laat zien dat betekenisgerichte reflectie een sleutel is voor professionele ontwikkeling, terwijl gedragsgerichte reflectie minder oplevert. Het reflectiemodel
stimuleert betekenisgerichte reflectie en verdiept daarom je leerproces. Helaas denken mensen bij het woord ‘reflecteren’ al gauw aan moeizame analyses. Men ziet dikwijls over het hoofd hoe leuk en inspirerend het kan zijn om je door reflectie bewust te worden van je eigen kwaliteiten en om nieuwe mogelijkheden te ontdekken. Het levert gewoon meer plezier in je werk op, meer flow.”

Is reflectie iets wat je kunt aanleren of moet het er van nature al inzitten?
“Er zijn mensen die al jong gestimuleerd zijn tot reflectie, terwijl dat bij anderen minder het geval is. Opvoeding en onderwijs spelen hierbij een belangrijk rol. Het maakt uit of je al van jongs af aan gewend bent om te reflecteren op je ervaringen. Ook vinden sommige mensen reflecteren interessanter dan anderen. Je hebt nu eenmaal denkers en doeners. In mijn promotieonderzoek naar reflectie in de opleiding van leraren kwamen die verschillen duidelijk naar voren. We zagen wel dat iedereen kan opschuiven: iedereen kan leren om meer systematiek en verdieping aan te brengen in de eigen reflecties. Maar zoals op vele gebieden in het leven geldt ook hier dat wie er al goed in is, er sneller beter in wordt dan wie wat zwakker is. En je hebt natuurlijk
de mensen die alles wel best vinden en die geen belangstelling hebben voor reflectie, maar die worden dan meestal geen coach ...”

Hoe goed zijn coaches eigenlijk in het reflecteren op hun eigen doen en laten? Waar liggen nog kansen volgens u?
“Het is lastig om die vraag in het algemeen te beantwoorden. In de cursussen die wij aan coaches geven, is het vaak mooi om te zien hoezeer coaches hun best doen om een goede coach te zijn. Ze gáán ervoor, maar ze hebben vaak van alles aangeleerd dat niet zo handig is en daarvan zijn ze zich soms niet bewust. Daarom is reflectie zo belangrijk voor coaches, liefst in wisselwerking met stukjes theorie, nieuwe inzichten uit de psychologie en hersenonderzoek. Een voorbeeld van zo’n inzicht is dat het goed werkt om de aandacht te verleggen van een probleem naar iemands ideaal en wat die bij dat ideaal voelt.

Daarnaast werkt het goed om stil te staan bij succeservaringen en bij de vraag welke persoonlijke kwaliteiten daarbij een rol spelen. Als je iemands potentieel als uitgangspunt neemt, wordt ook snel duidelijk hoe iemand zichzelf We noemen dit kernreflectie en we hebben daarvoor een aangepast reflectiemodel ontwikkeld. Bij kernreflectie ligt de aandacht vooral op de persoon in het werk en diens kwaliteiten. Je ziet mensen daardoor opbloeien, creatief worden en effectiever worden. Bovenal leren ze om zich veel meer in het hier-en-nu gewaar te zijn van de keuzemogelijkheden die hebben in hun werk, in hun hele leven. Het mes snijdt aan twee kanten: het kunnen bevorderen van kernreflectie bij cliënten vergroot de opbrengsten van coaching, maar kernreflectie is ook belangrijk voor je eigen persoonlijke ontwikkeling als coach.”

Wat heeft reflectie u op persoonlijk vlak gebracht?
“Ik heb verschillende therapeutische opleidingen gevolgd, waarbij je voortdurend zelf als persoon in het geding bent. Ik zag de grote effecten op mijn eigen persoonlijke groei en ik was verrast door de talloze inzichten en krachtige technieken uit verschillende benaderingen die naar mijn idee direct bruikbaar waren voor het gebied van reflectie en coaching. Ik heb er vervolgens mijn levenswerk van gemaakt om therapeutische kennis te ‘vertalen’ naar het gebied van reflectie, coaching en professionele groei.” belemmert om vanuit dit potentieel te handelen. Dat leidt tot het besef een keuze te hebben: blijf ik in het problematische kader denken of ga ik voor mijn ideaal en gebruik ik daarbij mijn kwaliteiten? De reflectie gaat zo sneller naar de kern van wie iemand is en is ook veel effectiever. Daar liggen dus kansen om reflecties te versterken.

‘Het reflectiemodel is bedoeld als hulpmiddel en niet als keurslijf’

Kunt u een reflectieoefening met de lezers van de NOBCO delen?
“Dit is een voorbeeld van zo’n vertaling. Het is een korte en krachtige reflectie-oefening."

1. Denk terug aan een inspirerende ervaring uit je werk of privéleven. Zie de situatie weer voor je:

• Wat deed je?
• Wat dacht je?
• Hoe voelde je je?
• Kennelijk werd er in die situatie iets gerealiseerd
dat past bij een eigen ideaal. Welk ideaal is dat?
• Welke persoonlijke kwaliteit (kernkwaliteit) van
jou kwam in deze situatie naar voren?

2. Denk terug aan een situatie die niet zo plezierig was, of misschien zelfs een situatie waarin je vastliep.

• Wat was er precies lastig of vervelend
aan de situatie?
• Wat gebeurde er in jou?
• Wat dacht je?
• Wat voelde je?
• Kennelijk had jij behoefte aan iets (of je vond iets
belangrijk) dat in deze situatie ontbrak. Over welk
ideaal van jou gaat het hier?

3. Vul op basis van 1 en 2 de volgende zin aan: Ik ben iemand die …… van waarde vindt (of die ….. nastreeft). Deze zin gaat over je beroepsidentiteit.

4. Is er een verschil tussen de kernkwaliteit(en) die je inzette in de twee situaties?

5. Als je opnieuw kijkt naar de inspirerende situatie, ontdek je dan een kernkwaliteit die je in de onplezierige situatie méér zou kunnen inzetten dan je deed?

6. Wat in jouzelf belemmerde je om dat te doen?

7. Welke conclusie trek je uit deze reflectie? Leidt deze tot een voornemen?

U heeft ook in de Commissie Wetenschappelijk Onderzoek (CWO) van
de NOBCO gezeten. Welke rol had reflectie in deze commissie?
“In de CWO werd veel gereflecteerd over de vraag hoe onderzoek een normaal onderdeel van het werk van NOBCO-coaches kan worden. Onderzoek is eigenlijk
een grondige vorm van reflectie, waarbij je systematisch gegevens verzamelt rond een vraag die jou interesseert. Jammer genoeg denken velen bij het woord ‘onderzoek’
ten onrechte aan saaie artikelen of statistische analyses. In de CWO is het ons gelukt om binnen de NOBCO duidelijk te maken dat onderzoek naar je eigen coachingspraktijk helemaal niet saai is en veel oplevert. Ga bijvoorbeeld eens na wat eigenlijk de langetermijnopbrengsten zijn van jouw coachingssessies. Misschien word je je ervan bewust hoe snel ogenschijnlijke opbrengsten weer wegvloeien. Daarom is de Coaching Monitor van de NOBCO ook zo’n belangrijk onderzoeksinstrument. Het houdt je scherp als coach.”

Wat wilt u de lezers graag nog meegeven?
“Er is zoveel meer te vertellen over reflectie dan mogelijk is binnen het bestek van dit interview. Daarover heb ik verschillende boeken gepubliceerd, in acht talen, en honderden artikelen. Uiteraard heeft lang niet iedereen de tijd om die bronnen op te zoeken, maar het zijn goudmijntjes voor veel coaches. Daarom hebben we veel tijd gestopt in het verzamelen van mijn werk op de website van Korthagen Opleidingen. Ik adviseer iedereen die meer wil weten over reflectie of over diepgaande coaching om eens te kijken op www.korthagen.nl.”

Over Fred Korthagen
Fred Korthagen is emeritus hoogleraar Onderwijskunde van de Universiteit Utrecht
en heeft als specialisaties opleiden, training en coaching. Hij publiceerde honderden artikelen en verschillende boeken over deze onderwerpen in acht talen.

Meer informatie:
www.korthagen.nl
fred@korthagen.nl

Dit artikel is ook te lezen in het e-magazine.